5 Minuten DaF

Στο παρόν άρθρο ασχολούμαστε με το ερώτημα πώς οι εκπαιδευτικοί μπορούν να αντιμετωπίσουν το λεγόμενο Gendern* στο μάθημα των Γερμανικών ως ξένη γλώσσα. Στόχος δεν είναι να παρουσιαστούν επιχειρήματα υπέρ ή κατά του Gendern. Το άρθρο κατά βάση παρέχει μια σύντομη επισκόπηση, ώστε οι εκπαιδευτικοί να μπορούν να απαντούν με επάρκεια στις ερωτήσεις των μαθητών και των μαθητριών.

της Jorina Grünewald

Γιατί το ζήτημα του Gendern είναι σημαντικό για τη διδασκαλία των Γερμανικών

Σίγουρα υπάρχουν πολλοί διδάσκοντες που επιλέγουν την γενική χρήση του αρσενικού φύλου. Ίσως απλά την έχουν συνηθίσει, τη βρίσκουν πιο εύκολη ή πιο όμορφη. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας, οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να γνωρίζουν ότι παρέχουν μόνο ένα γλωσσικό παράδειγμα και ότι είναι σημαντικό να δείξουν στους μαθητές και τις μαθήτριες πόσο διαφορετική μπορεί να είναι η γλώσσα. Δεδομένου ότι το Gendern έχει γίνει πολύ διαδεδομένο σε ορισμένα πλαίσια, είναι σημαντικό να αντικατοπτρίζεται αυτή η ποικιλομορφία στην τάξη, ανεξάρτητα από τη θέση του καθενός επί του θέματος. Αυτό μπορεί επίσης να εξηγηθεί από την αναστοχαστική προσέγγιση στη Landeskunde, η οποία αφορά κατά έναν τρόπο την παροχή βοήθειας στους μαθητές και τις μαθήτριες, επιτρέποντάς τους έτσι να συμμετέχουν σε κοινωνικές συζητήσεις. Για αυτόν τον λόγο, στη συνέχεια, θα απαντηθούν μερικές χαρακτηριστικές ερωτήσεις.

Ποιος είναι ο λόγος ύπαρξης του Gendern;

Στο πλαίσιο της φεμινιστικής γλωσσολογίας, η γλωσσική αναπαράσταση των φύλων είχε ήδη ξεκινήσει εν μέρει από τη δεκαετία του 1960, με στόχο την καθιέρωση της ισότητας των φύλων και όχι την αποκλειστική αναπαράσταση ανδρών στα γλωσσικά παραδείγματα. Αρχικά, ο κύριος στόχος ήταν να γίνουν οι γυναίκες πιο ορατές στη γλώσσα. Διάφορες μελέτες έχουν πλέον δείξει ότι υπάρχει τάση να μη λαμβάνονται υπόψη οι γυναίκες όταν χρησιμοποιείται γενικευτικά το αρσενικό γένος, ακόμη και αν συμπεριλαμβάνονται. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τις περιγραφές των ανθρώπων, οι οποίες στις περισσότερες περιπτώσεις εξακολουθούν να περιέχουν μια ισχυρή αρσενική συνυποδήλωση στην κοινωνία. Για παράδειγμα, όταν γίνεται λόγος για τεχνίτες, μηχανικούς και αστροναύτες, οι περισσότεροι άνθρωποι σχηματίζουν την νοητική εικόνα ενός άντρα, ακόμα και αν το αντικείμενο αναφοράς περιλαμβάνει και τα δύο γένη. Τα τελευταία χρόνια, η κριτική στο δυαδικό σύστημα - το σύστημα που αναφέρει μόνο δύο φύλα και αγνοεί τις άλλες ταυτότητες φύλου - έχει γίνει πιο έντονη. Από τη μία πλευρά, αυτό οδήγησε στην προσθήκη νέων τύπων που έχουν ως στόχο να αντιπροσωπεύουν όλα τα φύλα στη γλώσσα. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει η τάση να χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο ουδέτερες ως προς το φύλο διατυπώσεις.

Πού συναντάμε το Gendern;

Ιδιαίτερα στο ακαδημαϊκό πλαίσιο - και πιο συγκεκριμένα στις ανθρωπιστικές επιστήμες - το Gendern έχει γίνει πολύ συνηθισμένο. Έτσι, αν κανείς σκοπεύει να σπουδάσει σε μια γερμανόφωνη χώρα, σίγουρα θα συναντήσει και πιθανότατα θα γράψει κείμενα που κάνουν χρήση του Gendern. Επομένως ως διδάσκοντες, του κάνουμε χάρη αν τον εξοικειώσουμε με αυτό πριν πάει για σπουδές.

Επίσης, σε πολλά μέσα ενημέρωσης - σε άρθρα εφημερίδων, στις ειδήσεις, σε podcasts ή στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης - ακούμε και βλέπουμε ξανά και ξανά διατυπώσεις που δεν χρησιμοποιούν το γενικευτικό αρσενικό γένος. Αν θέλουμε λοιπόν να δουλέψουμε με αυθεντικά υλικά στη διδασκαλία μας, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε αυτά τα γλωσσικά μέσα.

Ωστόσο, είναι σημαντικό να αναφερθεί σε αυτό το σημείο ότι το αν ένα άτομο χρησιμοποιεί ή όχι το Gendern, ενδέχεται να εξαρτάται από το περικείμενο. Αυτό δεν είναι κάτι ασυνήθιστο, δεδομένου ότι το Gendern κατατάσσεται σε ένα συγκεκριμένο τρόπο ομιλίας. Ακριβώς όπως είναι φυσικό για μια γλωσσική κοινότητα ένα άτομο να μιλάει επίσημα ή άλλες φορές κάνοντας χρήση του απλού, καθημερινού λόγου ανάλογα με την περίσταση, να χρησιμοποιεί άλλοτε απλή και σε άλλες περιπτώσεις ακαδημαϊκή γλώσσα, να χρησιμοποιεί κάποια διάλεκτο, κοινωνιόλεκτο ή τυποποιημένη γλώσσα ανάλογα με την κατάσταση, έτσι υπάρχουν άτομα που άλλοτε χρησιμοποιούν το Gendern και άλλοτε όχι. Αυτό συνεπάγεται επίσης ότι το αρσενικό γένος εξακολουθεί να είναι διφορούμενο: μπορεί να αναφέρεται μόνο σε άνδρες και μπορεί να αναφέρεται σε όλους τους ανθρώπους ως γενικευτικό αρσενικό γένος, ανεξάρτητα από το κοινωνικό φύλο τους.

Πώς διαμορφώνεται γενικότερα το Gendern;

Δεν υπάρχει ένας καθολικός, έγκυρος κανονισμός για το Gendern. Σε αυτό το σημείο, παρουσιάζονται μερικοί ιδιαίτερα συνηθισμένοι τρόποι που χρησιμοποιούνται για την αναφορά σε ανθρώπους (η συζήτηση σχετικά με τις αντωνυμίες δεν θα εξεταστεί στη συνέχεια).

Die Lehrerinnen und Lehrer

Εδώ έχουμε αυτό που στα Γερμανικά αποκαλείται «διπλή αναφορά». Χρησιμοποιείται ιδιαίτερα συχνά σε επίσημες ομιλίες (π.χ. «Liebe Mitbürgerinnen und Mitbürger»). Παρόλο που o θηλυκός τύπος αναφέρεται συχνά πρώτος, διαβάζει και ακούει κανείς επίσης κείμενα στα οποία ο αρσενικός τύπος προηγείται.

die Lehrer/-innen
die LehrerInnen

Η κάθετος με παύλα και το μεσαίο κεφαλαίο «Ι» είναι συντομογραφίες της διπλής αναφοράς που περιγράφεται παραπάνω. Έτσι, όταν αναφέρεται κανείς σε αυτούς τους τύπους, αυτοί αποδομούνται και γίνεται αναφορά σε Lehrerinnen und Lehrer. Αυτές οι δυο συντομογραφίες μπορεί να αποτελέσουν πρόκληση για όσους μαθαίνουν τα Γερμανικά ως ξένη γλώσσα, ειδικότερα το μεσαίο κεφαλαίο «Ι», καθώς μοιάζει με μικρό «L». Επίσης, οι μαθητές γνωρίζουν συχνά μια άλλη λειτουργία της καθέτου, συγκεκριμένα το ότι η κάθετος μπορεί να σηματοδοτεί τον πληθυντικό αριθμό ενός ουσιαστικού (π.χ. «die Klasse/-n»). Κι εδώ είναι πολύ σημαντικό οι μαθητές να γνωρίζουν τη διπλή χρήση αυτής.

die Lehrer*innen
die Lehrer:innen
die Lehrer_innen

Ο αστερίσκος, η άνω κάτω τελεία και η κάτω παύλα έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό ότι περιλαμβάνουν όλες τις ταυτότητες φύλου. Οι λέξεις με αστερίσκο, η άνω κάτω τελεία ή η κάτω παύλα προφέρονται με „Knacklaut“ (λαρυγγικό φθόγγο) που είναι αρκετά συνηθισμένo στη κοινή γερμανική γλώσσα. Έτσι, υπάρχει μια μικρή παύση μεταξύ των λέξεων «Lehrer» και «Lehrerinnen», η οποία οδηγεί στην διαφορετική εκφορά του «r». Όσοι/ες μαθαίνουν Γερμανικά είναι συνήθως ήδη εξοικειωμένοι/ες με αυτό από λέξεις όπως «Verein» ή «Erinnerung».

Ιδιαίτερα στο μάθημα των Γερμανικών ως ξένη γλώσσα, ωστόσο, είναι σημαντικό να επισημαίνεται πού βρίσκονται τα όρια της χρήσης των τύπων με αστερίσκους, άνω κάτω τελεία και κάτω παύλα, αλλά και των συντομογραφιών των διπλών ουσιαστικών. Αυτές περιλαμβάνουν επίθετα με διαφορετική πτώση (π.χ. eine erfahrene Lehrerin / ein erfahrener Lehrer) ή παραδείγματα όπως τα «Arzt» και «Ärztin», όπου ο αρσενικός και ο θηλυκός τύπος διαφoροποιούνται και με ένα Umlaut. Σε αυτές τις περιπτώσεις, μπορούν να χρησιμοποιηθούν εναλλακτικές λύσεις.

Η άνω κάτω τελεία μπορεί επίσης να αποτελέσει πρόκληση για όσους/ες μαθαίνουν τα γερμανικά ως ξένη γλώσσα, καθώς είναι ένα από τα σημεία στίξης στη γερμανική ορθογραφία. Επομένως, είναι ακόμη πιο σημαντικό να ενημερώνουμε τους μαθητές και τις μαθήτριες ότι η άνω κάτω τελεία μπορεί να έχει και άλλη λειτουργία.

Die Lehrenden

Οι μετοχές θεωρούνται ουδέτερες ως προς το γένος στον πληθυντικό αριθμό και ορισμένες από αυτές έχουν καθιερωθεί τα τελευταία χρόνια. Στο πλαίσιο του μαθήματος των Γερμανικών ως ξένη γλώσσα, για παράδειγμα, μιλάμε όλο και περισσότερο για διδάσκοντες και διδασκόμενους, και στις μέρες μας όποιος/α σπουδάζει λαμβάνει συνήθως „Studierendenausweis“ (μια φοιτητική ταυτότητα, κι όχι «Studentenausweis» - «ταυτότητα φοιτητή»). Όταν στο μάθημα των Γερμανικών ασχολούμαστε με τις μετοχές, αυτή η λειτουργία τους μπορεί επίσης να συζητηθεί διεξοδικά.

Lehrkräfte oder Lehrpersonen

Ένας άλλος τρόπος διατύπωσης της ουδετερότητας του φύλου είναι η χρήση ουσιαστικών που χαρακτηρίζουν πρόσωπα και που λήγουν σε «-person» ή «-kraft» ή ουσιαστικών όπως «der Mensch» ή «das Mitglied», των οποίων τα άρθρα συνδέονται μόνο με ένα γραμματικό  αλλά όχι με ένα βιολογικό γένος. 

Πρέπει να κάνω χρήση του Gendern;

Κατ' αρχήν, κανείς δεν είναι υποχρεωμένος να κάνει χρήση του Gendern. Ειδικά σε ιδιωτικό επίπεδο, είναι αδύνατο να προδιαγράψουμε τον τρόπο με τον οποίο θα μιλάει ένα άτομο. Ωστόσο, εάν οι μαθητές/οι μαθήτριες εργάζονται σε μια γερμανόφωνη χώρα, αξίζει να τους επισημάνετε ότι σε ορισμένα ιδρύματα ή ακόμη και σε εταιρείες έχει επικρατήσει το Gendern και ότι μπορεί να εκληφθεί ως έλλειψη ενημέρωσης ή ακόμα και ως αγένεια να χρησιμοποιείται γενικευτικά το αρσενικό γένος, ιδίως όταν κανείς απευθύνεται απευθείας σε κάποιον/α.

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, δεν υπάρχουν καθολικά έγκυροι κανόνες για το Gendern και ειδικοί χαρακτήρες όπως ο αστερίσκος δεν προβλέπονται (ακόμη) στη γερμανική ορθογραφία στη μέση μιας λέξης. Στο σημείο αυτό, ωστόσο, θα πρέπει να αναφερθεί ότι η Duden έχει προσαρμόσει τις καταχωρίσεις της και, μεταξύ άλλων, έχει προσθέσει τις δικές της καταχωρίσεις για τα θηλυκά ουσιαστικά, αντιδρώντας -όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις- περιγραφικά σε μια αλλαγή στην αντίληψη της γλώσσας. Αλλαγές όπως αυτή δεν είναι κάτι ασυνήθιστο, αλλά μια αρκετά φυσική διαδικασία. Επειδή η γλώσσα πάντα άλλαζε και πάντα θα αλλάζει, και αυτό είναι κάτι το αναπόφευκτο. Ο βαθμός στον οποίο θα επικρατήσει το Gendern δεν θα αποφασιστεί από κάποια αρχή, αλλά από τη γλωσσική κοινότητα.

Για εμάς τους εκπαιδευτικούς, το θέμα είναι να παρακολουθούμε αυτή τη γλωσσική αλλαγή. Το Gendern είναι ένα μόνο παράδειγμα του γεγονότος ότι πρέπει πάντα να ενημερωνόμαστε. Δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε κανένα εκπαιδευτικό υλικό χωρίς προβληματισμό και σκέψη, πράγμα που γίνεται σαφές και μόνο με μια ματιά σε παλαιότερα εγχειρίδια. Σκεφτείτε όρους όπως «Fräulein» (που δεν είναι πια ο τρόπος με τον οποίο απευθύνεται κάποιος προς μια γυναίκα σήμερα) ή «Vetter» (η γαλλική λέξη «Cousin» έχει επικρατήσει εδώ) ή την πρόθεση «trotz», η οποία δεν συντάσσοταν πάντα με γενική (κάτι που φαίνεται ακόμα ξεκαθαρά στη λέξη “trotzdem”). Συχνά δεν αντιλαμβανόμαστε καν αυτή την μάλλον υφέρπουσα γλωσσική αλλαγή, αλλά κάποια στιγμή συμφωνούμε ότι μια λέξη ή έκφραση είναι ξεπερασμένη ή ακούγεται λάθος. Με το Gendern τα πράγματα είναι λίγο διαφορετικά. Μέσω της συζήτησης που συνοδεύει γενικά το θέμα, μπορούμε να βιώσουμε τη γλωσσική αλλαγή «ζωντανά». Μπορούμε επίσης να το αποσαφηνίσουμε αυτό στην τάξη, δείχνοντας με τον τρόπο αυτό ότι η γλώσσα δεν είναι μόνο πολυποίκιλη, αλλά και ότι συνεχώς μεταβάλλεται.

* gendern: χρησιμοποιώ συγκεκριμένα γλωσσικά μέσα για να καταστήσω ορατές όλες τις ταυτότητες φύλου.